Święto Niepodległości – dlaczego obchodzone jest 11 listopada?

Dziś naturalnym się nam wydaje, że w Polsce Święto Niepodległości obchodzone jest każdego roku w dniu 11 listopada. Jednak data ta nie od początku była tak oczywista. Dzień ten po raz pierwszy został uznany oficjalnie przez organa państwowe jako Święto Niepodległości dopiero w roku 1937. A w polemice nad wyborem odpowiedniej daty pojawiały się i inne propozycje, które miały mniej lub bardziej poważną argumentację. Wśród innych propozycji dat, jako rocznic odzyskania niepodległości przez Rzeczpospolitą, należy wymienić m.in.: 7 października, 28 października, 5 listopada, 7 listopada, czy też 14 listopada. Dlaczego to jednak 11 listopada został uczczony jako najważniejszy dzień w kalendarzu państwowym?

5 listopada 1916 roku

Tego dnia dwie ważne persony: Generalny Gubernator okupowanej przez wojska niemieckie części Królestwa Polskiego, Hans Hartwig von Beseler, a także Karl Kuk, rezydujący w Lublinie Generalny Gubernator austriacko-węgierski, wydali w imieniu swoich cesarzy proklamację zapowiadającą utworzenie Królestwa Polskiego. Ten tzw. akt 5 listopada był odezwą, która nie precyzowała w żaden sposób granic przyszłego państwa polskiego, ani kwestii powołania jego rządu. Mowa w nim była jedynie o państwie „samodzielnym”, choć niekoniecznie „niepodległym”, a także o powołaniu armii polskiej. W styczniu 1917 roku przez władze niemieckie i austriackie została powołana Tymczasowa Rada Stanu w Królestwie Polskim (niem. Provisorischer Staatsrat im Königreich Polen), natomiast obiecaną armię powołano 17 kwietnia 1917 roku pod nazwą Polska Siła Zbrojna (niem. Polnische Wehrmacht). Jej naczelnym dowódcą został wspomniany już Hartwig von Beseler.

Sam akt 5 listopada nie był gwarantem utworzenia niepodległej Polski, jednak z pewnością przyczyniał się on do tego, że tzw. „sprawa polska” została umiędzynarodowiona. Nie mogła więc zostać zupełnie zignorowana przez państwa Ententy, które od tej chwili sprawę tę musiały mieć na uwadze.

Należy zaznaczyć, że za ustanowieniem daty 5 listopada, jako dnia uświetniającego odzyskanie przez Polskę niepodległości, opowiadał się m.in. Marceli Handelsman, polski prawnik i historyk żydowskiego pochodzenia, znany mediewista, metodolog historii, a także wolnomularz.

7 października 1918 roku

Rada Regencyjna Królestwa Polskiego, która (za zgodą okupantów) objęła częściową władzę na ziemiach polskich 27 października 1917 roku, zadeklarowała niepodległość Polski rok później, a konkretnie w dniu 7 października 1918 roku. Ogłaszając niepodległość, Rada Regencyjna powołała się na program pokojowy przedstawiony 8 stycznia 1918 roku przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona. Program ten znany jest szerzej jako „14 punktów Wilsona”, a jeden z tych punktów miał istotne dla Polaków brzmienie:

„Stworzenie niepodległego państwa polskiego na terytoriach zamieszkanych przez ludność bezsprzecznie polską, z wolnym dostępem do morza, niepodległością polityczną, gospodarczą, integralność terytoriów tego państwa powinna być zagwarantowana przez konwencję międzynarodową.”

Pięć dni później, tj. 12 października Rada Regencyjna podjęła się kolejnego kroku ku odrodzeniu się Polski, tj. przejęła od okupantów władzę zwierzchnią nad wojskiem i wprowadziła nową rotę przysięgi.

Choć Rada Regencyjna Królestwa Polskiego nie była jedynym ośrodkiem władzy, jaki narodził się na ziemiach polskich u schyłku I wojny światowej, to jednak był to jeden z bardziej znaczących ośrodków. Należy tutaj zaznaczyć, że do uznania daty 7 października, jako najodpowiedniejszej dla czczenia polskiej niepodległości przychylały się w dużej mierze środowiska konserwatywne.

28 października 1918 roku

W dniu 28 października 1918 roku w Krakowie odbyło się spotkanie posłów z Galicji, które zainicjowało powstanie Polskiej Komisji Likwidacyjnej Galicji i Śląska Cieszyńskiego (znanej szerzej jako po prostu: Polska Komisja Likwidacyjna). Tworzył ją m.in. Wincenty Witos oraz Ignacy Daszyński (który to wkrótce jednak wycofał się z tego przedsięwzięcia, by zaangażować się w powstanie innego ośrodka władzy). 31 października 1918 roku przejęła ona władzę w Krakowie, a jej zadaniem była likwidacja stosunków państwowo-prawnych łączących Galicję z Austro-Węgrami oraz utrzymanie bezpieczeństwa i spokoju publicznego do czasu utworzenia niepodległego państwa polskiego. Choć faktycznie miała ona niewielkie znaczenie dla samego odrodzenia się państwa polskiego, w polemice nad wyborem właściwej dla Święta Niepodległości daty, pojawiały się sporadyczne głosy, że to dniem tym powinien być 28 października, właśnie ze względu na fakt powstania PKL.

7 listopada 1918 roku

Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej był tworem krótkotrwałym i nie posiadał faktycznej władzy. Został on powołany 7 listopada 1918 roku przez działaczy tzw. „lewicy niepodległościowej”, tj. przez działaczy frakcji takich jak: Polska Partia Socjalistyczna (PPS), Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD) oraz Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” (PSL „Wyzwolenie”). Wydany przez Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej manifest zatytułowany „Do ludu polskiego” postulował m.in. natychmiastowe rozwiązanie Rady Regencyjnej, utworzenie Polskiej Republiki Ludowej obejmującą wszystkie ziemie zamieszkałe przez lud polski oraz równouprawnienie wszystkich obywateli. Ośrodek władzy w Lublinie zapowiadał także przeprowadzenie pięcioprzymiotnikowych wyborów: powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych.

Koniec tak powołanego rządu nastąpił już po kilku dniach, kiedy to złożył on swoją dymisję na ręce Józefa Piłsudskiego. Jednak tradycja 7 listopada, jako polskiego Święta Niepodległości żyła w polskich środowiskach socjalistycznych jeszcze przez wiele lat. Aż do 1937 r. Polska Partia Socjalistyczna (PPS) świętowała rocznicę Niepodległości właśnie w dniu 7 listopada. Również w trakcie II wojny światowej tradycje te były żywe, wszak 7 listopada 1940 r. podziemna Polska Partia Socjalistyczna występująca pod kryptonimem „WRN” wydała odezwę w 22 rocznicę Niepodległości i pierwszego rządu ludowego. Możemy w niej przeczytać:

„22 lata temu, na uwolnionej od najeźdźców ziemi polskiej powstał Pierwszy rząd Niepodległej Polski. Jest to właściwa data odrodzenia państwa polskiego. Pomijano ją jednak w życiu państwa i zastąpiono wbrew faktom historycznym datą 11 listopada – oficjalnego święta Niepodległości. Gdy wmyślamy się w w dzieje odrodzenia Polski i czytamy Manifest Pierwszego Rządu Ludowego, łatwo zrozumiemy dlaczego rządzące sfery Polski starały się w cień właściwą rocznicę Niepodległości i możliwie wykreślić z kalendarza wspomnień tę datę, upamiętniającą fakt odbudowania Polski przez czyn zorganizowanych robotników i chłopów.(…) W ciągu dwudziestu lat istnienia odrodzonego państwa polskiego reakcja zahamowała dzieło Rządu Ludowego, a następnie oddała kraj w ręce klik biurokratycznych-militarnych, butnych i bezwzględnych wobec mas pracujących, potulnych zaś i gotowych do wszelkiej wysługi dla posiadaczy. Ze szlaku głębokiego postępu i wyzwolenia potężnych sił drzemiących w narodzie polskim, ze szlaku który otworzył przed Polską rząd Ludowy zostaliśmy zepchnięci i doprowadzeni aż do wrześniowej katastrofy. I znów trzeba dźwignąć Polskę ofiarnym wysiłkiem mas ludowych. Wśród czarnych dni rozdarcia przez jej wrogów i wyrafinowanych okrucieństw okupantów, podjął więc Lud Polski znowu swoją pracę i walkę. Ani masowe egzekucje, ani wysyłka na Sybir czy w głąb Niemiec, ani katownie obozów koncentracyjnych zapełnione dziesiątkami tysięcy ofiar nie załamią Ludu Polskiego. Walczymy, wierząc w zwycięstwo i że nie będzie ono jak przed dwudziestu laty krótkotrwale.”

Należy również pamiętać, że do tradycji rządu lubelskiego odwoływał się po wojnie także sam Bolesław Bierut, jedna z czołowych postaci początków PRL-u.

14 listopada 1918

Tego właśnie dnia Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu pełnię władzy cywilnej (3 dni wcześniej oddała mu władzę wojskową), oddając kontrolę nad swoją administracją, a następnie instytucja ta rozwiązała się:

„Od tej chwili obowiązki nasze i odpowiedzialność względem narodu polskiego w Twoje ręce, Panie Naczelny Dowódco, składamy do przekazania Rządowi Narodowemu”.

Tego samego dnia Józef Piłsudski powierzył Ignacemu Daszyńskiemu misję tworzenia rządu, co zresztą zawarł w swoim dekrecie:

„Licząc się z potężnemi prądami, zwyciężającemi dzisiaj na Zachodzie i Wschodzie Europy, zdecydowałem się zamianować prezydentem gabinetu pana posła Ignacego Daszyńskiego, którego długoletnia praca patrjotyczna i społeczna daje mi gwarancję, że zdoła w zgodnej współpracy z wszystkiemi żywiołami przyczynić się do odbudowy dźwigającej się z gruzów Ojczyzny.”

Zaistniałą sytuację zatwierdziła również Polska Komisja Likwidacyjna, która była tymczasowym organem władzy polskiej dla zaboru austriackiego oraz Śląska Cieszyńskiego.

Co prawda sama misja tworzenia rządu przez Ignacego Daszyńskiego nie powiodła się, jednak faktem jest, że 14 listopada Józef Piłsudski skupił w swoich rękach znakomitą część władzy na ziemiach polskich, przy aprobacie innych lokalnych ośrodków władzy. Wszystko to tworzy silną konstelacją argumentów, które opowiadają się za tym, aby to właśnie ten dzień można było ustanowić symbolem odrodzonej niepodległości Rzeczpospolitej.

Dlaczego więc 11 listopada 1918?

Rada Regencyjna w dniu 11 listopada 1918 roku oddała Józefowi Piłsudskiemu władzę nad siłami wojskowymi, co możemy wyczytać z orędzia tejże instytucji:

„Wobec grożącego niebezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, dla ujednostajnienia wszelkich zarządzeń wojskowych i utrzymania porządku w kraju, Rada Regencyjna przekazuje władzę wojskową i naczelne dowództwo wojsk polskich jej podległych Brygadjerowi Józefowi Piłsudskiemu.”

Co prawda w tym samym orędziu przeczytać można, że Józef Piłsudski zobowiązuje się do oddania otrzymanej władzy wojskowej na rzecz Rządu Narodowego, który miał w nieokreślonej przyszłości powstać, jednak kolejne dni miały tę sytuację zmienić, gdyż Piłsudski otrzymał od Rady Regencyjnej w dniu 14 listopada również władzę cywilną. Można więc powiedzieć, że dopiero wówczas – 14 dnia miesiąca listopada, Józef Piłsudski skupiał w swoich rękach odpowiednio silną i szeroką władzę. Dlaczego więc nie 14 a 11 listopada?

Należy podkreślić, że w czasie odradzania się Rzeczpospolitej, piłsudczycy stanowili ważną i liczącą się siłę na ziemiach polskich, mogli więc mieć znaczny wpływ na wybór daty, jako dnia uświetniającego odzyskanie przez Polskę niepodległości. A warto zaznaczyć, że dla piłsudczyków, jako ludzi o tradycji wojskowej, znaczenie mógł mieć przede wszystkim fakt odebrania przez Piłsudskiego władzy wojskowej (a nie władzy cywilnej, którą przejął kilka dni później), jako atrybutu siły i niezależności narodu. Ale mogło mieć na to wpływ i inne międzynarodowe wydarzenie natury polityczno-wojskowej, które miało miejsce tego właśnie dnia. Mowa tutaj o Rozejmie w Compiègne, który kończył I wojnę światową, a która to miała niewątpliwie duży wpływ na sprawę polską. Mówił on wszak o ewakuacji wojsk niemieckich z ziem byłego Imperium Rosyjskiego, a więc i ziem polskich. Zresztą, dzień ten był swego rodzaju świętem środowisk legionowych. Stał się on również ważnym dniem i w innych regionach świata – w Stanach Zjednoczonych do dziś w dniu 11 listopada obchodzony jest Veteran’s Day (Dzień Weteranów), a kraje Wspólnoty Narodów obchodzą wówczas Remembrance Day (Dzień Pamięci). Tego też dnia Cesarz Austrii i król Węgier Karol I Habsburg wyrzekł się władzy absolutnej, choć nie abdykował to jednak Imperium Habsburgów przestało istnieć.

Pojawiają się jednakże jeszcze inne głosy. 10 listopada 1918 roku to dzień, w którym to Piłsudski przybył do stolicy po wypuszczeniu go z więzienia w Magdeburgu. Można było uznać tę datę za ważną, jednak była to niedziela – tj. dzień, który bardziej służy spotkaniom towarzyskim, niż tworzeniu historii. Dlatego też zdecydowano, że symbolem tworzenia historii będzie dzień następny. Mówi się także, że pierwsza ważna feta miała dla Piłsudskiego miejsce dopiero w listopadzie w roku 1920 i dotyczyła ona zwycięstwa nad bolszewikami, w dopiero co zakończonej wojnie (rozejm podpisano wówczas 12 października 1920 roku, a wszedł on w życie 18 października, traktat pokojowy w Rydze podpisano dopiero 18 marca 1921 roku).

Faktem pozostaje jednak, że dopiero 8 listopada 1926 r., ówczesny prezes Rady Ministrów Józef Piłsudski wydał okólnik ustanawiający 11 listopada dniem wolnym od pracy dla urzędników państwowych. Nie było to co prawda oficjalne uznanie tego dnia za Święto Niepodległości Polski, ale bez wątpienia był to ważny krok w tym kierunku. Jednakże dopiero 23 kwietnia 1937 r. ogłoszono specjalną ustawę, która uznawała dzień 11 listopada za oficjalne święto związane z odzyskaniem przez Polskę niepodległości. Warto jednak zaznaczyć, że ustawa ta określała ów dzień także jako symbol samego Józefa Piłsudskiego, który nie żył już od 2 lat:

„Dzień 11 listopada, jako rocznica odzyskania przez Naród Polski niepodległego bytu państwowego i jako dzień po wsze czasy związany z wielkim imieniem Józefa Piłsudskiego, zwycięskiego Wodza Narodu w walkach o wolność Ojczyzny – jest uroczystym Świętem Niepodległości.”

Ze względu na II wojnę światową, która wybuchła we wrześniu 1939 roku, obchody Święta Niepodległości zorganizowano tylko dwa razy. W roku 1937 obchody związane były z odsłonięciem pomnika gen. Józefa Sowińskiego, natomiast w roku 1938 zorganizowano je w formie pokazu militarnej potęgi Polski.

Po wojnie, datę 11 listopada jako Narodowego Święta Niepodległości w Polsce Sejm przywrócił dopiero 15 lutego 1989 r., pomijając przy tym jednak rolę i znaczenie Józefa Piłsudskiego. Jednak nie ma wątpliwości, że w świadomości wielu Polaków jest on powszechnie uznawany jako symbol tejże właśnie niepodległości.

——-

Źródła:

1. Dz.U. 1918 nr 13 poz. 26 Dekret w przedmiocie objęcia przez Radę Regencyjną władzy zwierzchniej nad wojskiem.

2. Dz.U. 1918 nr 17 poz. 38 Orędzie Rady Regencyjnej w przedmiocie przekazania naczelnego dowództwa wojsk polskich brygadjerowi Józefowi Piłsudskiemu.

3. Dz.U. 1937 nr 33 poz. 255 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1937 r. o Święcie Niepodległości.

4. Dz.U. 1989 nr 6 poz. 34 Ustawa z dnia 15 lutego 1989 r. o ustanowieniu Narodowego Święta Niepodległości.

6. Dzieje.pl: Pismo Rady Regencyjnej do Józefa Piłsudskiego o przekazaniu mu pełni władzy państwowej, http://dzieje.pl/aktualnosci/pismo-rady-regencyjnej-do-jozefa-pilsudskiego-o-przekazaniu-mu-pelni-wladzy-panstwowej [dostęp: 12 listopada 2017].

7. L. Strzyga, Dlaczego akurat 11 listopada? Gorący spór o Święto Niepodległości w II RP , Polska The Times, http://www.polskatimes.pl/artykul/3640710,dlaczego-akurat-11-listopada-goracy-spor-o-swieto-niepodleglosci-w-ii-rp,2,id,t,sa.html [dostęp: 11 listopada 2017].

8. M. Jarosiński, Dzieje.pl: Rada Regencyjna, http://dzieje.pl/aktualnosci/rada-regencyjna [dostęp: 12 listopada 2017].

9. M. Jarosiński, Dzieje.pl: Listopad 1918 r., http://dzieje.pl/aktualnosci/listopad-1918-r [dostęp: 12 listopada 2017].

10. M. Śliwa, Pierwszeośrodkiwładzypolskiejw Galicjiw 1918r. [w]: Dzieje najnowsze, rocznik XXX – 1998, 4 PL ISSN 0419-8824, Kraków 1998.

11. NowaHistoria.Interia.pl: 7 listopada 1918 r. Tymczasowy rząd ludowy Republiki Polskiej, http://nowahistoria.interia.pl/kartka-z-kalendarza/news-7-listopada-1918-r-tymczasowy-rzad-ludowy-republiki-polskiej,nId,1548408 [dostęp: 11 listopada 2017].

12. P. Dymarkowski, CoZaHistoria.pl: 1916: Zapowiedź utworzenia Królestwa Polskiego, https://cozahistoria.pl/1916-zapowiedz-utworzenia-krolestwa-polskiego/ [dostęp: 12 listopada 2017].

13. Polskie Radio: Tak Polska odzyskiwała niepodległość, 94 rocznica, https://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/721617,Tak-Polska-odzyskiwala-niepodleglosc-94-rocznica [dostęp: 11 listopada 2017].

14. Proklamacja cesarza niemieckiego oraz cesarza Austrii i króla Węgier zapowiadająca utworzenie Królestwa Polskiego (Dz. Rozp. c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa Wojskowego dla Austryacko-Węgierskiego Obszaru Okupowanego w Polsce z 1916 r., Cz. XV).

15. Przysięga Rady Regencyjnej 27 października, pierwsze orędzie Rady z tego dnia: Kazimierz Władysław Kumaniecki, Odbudowa państwowości polskiej, Warszawa – Kraków 1924, s. 90n.

16. Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki polskiej”. „Nowa Reforma”. 500 (wydanie poranne), s. 2, 1918-11-17. Kraków: Adam Doboszyński., Informacja w dziale „Telegramy” Monitora Polskiego Nr 200 z 11 listopada 1918 r.

18. Wacław Komarnicki: Polskie Prawo Polityczne. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2008, s. 41-54. ISBN 978-83-7059-876-1.